Nét độc đáo của Bảo tàng điêu khắc Chăm

ĐNĐT - Được xây dựng từ năm 1915 và khánh thành đầu năm 1919, Bảo tàng Điêu khắc Chăm là nơi bảo quản và trưng bày các bộ sưu tập quý hiếm bậc nhất về nghệ thuật điêu khắc Champa.

Theo ý tưởng của Henri Parmentier, chuyên gia khảo cổ của Trường Viễn Đông Bác Cổ Pháp (L' École francais d' Éxtrême - Orient, viết tắt là EFEO), các hiện vật được phân loại để trưng bày theo nguồn gốc địa điểm nơi chúng được phát hiện hoặc khai quật. Gần 2.000 hiện vật lớn nhỏ, trong đó có 288 hiện vật đang trưng bày bên trong bảo tàng, được phân chia thành các phòng trưng bày: Mỹ Sơn, Trà Kiệu, Đồng Dương, Tháp Mẫm và các hành lang Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Kom Tum. 187 hiện vật trưng bày ngoài sân vườn và hơn 1.200 hiện vật hiện đang lưu giữ trong kho. 

Từ 1-1-2012, Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng được xếp hạng là Bảo tàng hạng 1. Cả nước có 119 bảo tàng, trong đó chỉ có 12 bảo tàng được xếp hạng 1.

Phòng Trà Kiệu

Trà Kiệu thuộc xã Duy Sơn, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà Nẵng 50 km về hướng tây nam. Trà Kiệu được xác định là kinh đô của vương quốc Champa ở thời sơ kỳ. Theo sử liệu ghi lại, đây là kinh đô đầu tiên và cổ nhất của Champa, được xây dựng vào cuối thế kỉ IV dưới triều vua Bhadresvara với tên gọi Sinhapura, nghĩa là Thành phố Sư Tử.

  Hiện vật trưng bày tại bảo tàng - Đài thờ Trà Kiệu

Đài thờ Trà Kiệu (thế kỷ VII-VIII) gồm hai phần, phần bên trên gồm hai thớt tròn, được trang trí với những cánh hoa sen cách điệu trên và dưới đối xứng nhau. Thớt phía trên thể hiện Yoni, với rãnh và vòi dẫn nước, ôm lấy một linga; Phần bên dưới là một đế thờ hình vuông gồm bốn mặt với vô số hình người được chạm khắc tinh xảo.

Hiện có nhiều ý kiến xoay quanh ý nghĩa của đài thờ này. Năm 1930, Przyluski cho rằng những trang trí trên bốn mặt của đài thờ minh họa truyền thuyết việc thành lập nước Phù Nam. Một năm sau đó, Coedes đã bác bỏ giả thuyết này, và cho rằng các cảnh của đài thờ thể hiện những giai đoạn khác nhau của cuộc đời thần Krishna như được kể trong Bhagavata Puruna. Cũng có nhiều ý kiến khác cho rằng đài thờ kể chuyện một trích đoạn trường ca Ramayana, chủ đề là lễ cưới của nàng Sita với hoàng tử Rama.

Từ những hình tượng nhân vật được điêu khắc, chạm trổ rất trau chuốt, đều đặn, đặc biệt là hình ảnh mười một vũ nữ Apsara nhảy múa vô cùng mềm mại, uyển chuyển, gợi cảm đến những kiểu trang phục, trang sức, kiểu tóc được thể hiện rất tỉ mỉ, tác phẩm hoàn toàn xứng đáng là một trong những kiệt tác nghệ thuật điêu khắc Chăm. Đài thờ được đưa về bảo tàng năm 1901.

 Vũ nữ Trà Kiệu

Vũ nữ Trà Kiệu (thế kỷ VII-VIII): Hai mặt của đài thờ thể hiện vũ nữ Apsara trong tư thế múa tribhanga với thân mình uốn cong mềm mại, uyển chuyển cùng nhạc công với vẻ mặt tươi tắn chơi đàn Vina - một loại nhạc cụ truyền thống xuất xứ từ Ấn Độ.

Các Apsara mặc một loại váy bằng voan mỏng, bó sát người, có thể nhận biết được thông qua chiếc nơ lớn được thắt lại ở cạnh hông sau lưng. Cổ, tay, vòng eo và bên ngoài chiếc sampot là những chuỗi hạt ngọc. Phía sau nhạc công và vũ nữ là những cánh hoa sen được cách điệu tạo thành những đường kỷ hà sắc nét làm tôn thêm vẻ quyến rũ của các vũ nữ. Đài thờ còn lại hiện nay chỉ là 1/16 của đài thờ xưa kia.

Apsara được xem là những vũ nữ thiên tiên. Họ được sinh ra từ đại dương khi các thần khuấy biển sữa.

 Phù điêu Vishnu

 Phù điêu Vishnu (thế kỷ XI-XII): Theo Ấn độ giáo, Vishnu là vị thần bảo tồn, canh giữ không trung. Trong thần thoại Ấn Độ, vị thần này có rất nhiều kiếp hóa thân khác nhau. Tấm tympan với viền khung xung quanh hình lá đề, bên trong thể hiện thần Vishnu ngồi xếp bằng theo kiểu Ấn Độ trên thân mình cuộn thành chín khúc của rắn Naga. 

Phía sau lưng thần, rắn Naga mọc lên mười ba đầu tạo thành một tán che cho thần. Bốn tay của thần cầm bốn vật tượng trưng gồm: chiếc gậy Kaumodaki, chiếc tù và bằng ốc biển Shankha, chiếc đĩa rỗng đáy Sudarsana và đoá hoa sen (đã gãy). Đề tài về thần Vishnu xuất hiện không nhiều trong điêu khắc Champa, vì thế tác phẩm này rất quí hiếm và có giá trị trong việc tìm hiểu nghệ thuật điêu khắc và tôn giáo của Champa.

  Đài thờ Linga-Yoni

Đài thờ Linga-Yoni (thế kỷ VII-VIII): Đài thờ gồm phần cột hình trụ bên trên, chia làm ba phần gọi là Linga và phần bệ hình vuông có rãnh dẫn nước nằm bên dưới gọi là Yoni. Linga theo tiếng Phạn cổ thường được hiểu là một hòn đá dựng lên tượng trưng cho dương vật. Thần Siva có mười hai biểu tượng, trong đó Linga là biểu tượng nổi tiếng nhất, tượng trưng cho năng lực sáng tạo siêu việt của thần.

Yoni cũng có nguồn gốc từ tiếng Phạn, nguyên nghĩa là “Bầu vú, nguồn gốc”. Trong những đài thờ kết hợp Linga và Yoni, Linga tượng trưng cho nguyên lí dương và Yoni tượng trưng cho nguyên lí âm. Sự giao hoà âm – dương là nguồn gốc của sự sinh sôi nảy nở của vạn vật trong vũ trụ và cũng là một nét đặc trưng trong tập tục thờ cúng của các cư dân nông nghiệp.

 Thần hộ pháp

Thần hộ pháp (Siva?), (thế kỷ VII-VIII), theo Henri Parmentier, tác phẩm thể hiện thần Siva; nhưng căn cứ vào đồ trang sức thể hiện trên tóc và dây rắn Naga quấn quanh mình thần và một số yếu tố khác, Boisselier kết luận cùng với một bức phù điêu gần giống như bức này tạo thành một cặp thần hộ pháp.

Thần đứng trong tư thế tribhanga, thân mình hơi nghiêng sang phải, vẻ mặt điềm tĩnh, mái tóc được tết thành nhiều lọn trang trí tạo thành một búi cao như chiếc mũ miễn Kỉita mukuta. Dù bị hư hại nhiều, tác phẩm vẫn là một trong những hiện vật đẹp của nghệ thuật điêu khắc Chăm.

Phòng Mỹ Sơn

Mỹ Sơn từng là một trung tâm tín ngưỡng quan trọng của vương quốc Chămpa, thuộc địa phận tỉnh Quảng Nam ngày nay, cách di tích Trà Kiệu (Simhapura - kinh đô của Chămpa cho đến năm 1000) khoảng 30 km về phía tây. Trong không gian thâm nghiêm của một thung lũng bao bọc bởi những ngọn núi nhỏ, tại đây có hơn 70 ngôi tháp, phần lớn được xây dựng để thờ thần Siva.

Tại phòng Mỹ Sơn, Bảo tàng hiện đang trưng bày 18 hiện vật, gồm 3 nhóm hiện vật: hiện vật trong các tháp chính, nhóm hiện vật ở các tháp phụ và nhóm các hiện vật trang trí trên trán cửa hoặc trên tường tháp nói chung.

 Đài thờ Mỹ Sơn

Đài thờ Mỹ Sơn: Ở giữa của mặt trước đài thờ là một cấp bậc nhỏ, thành của cấp bậc là một bức chạm tả cảnh người trong điệu múa khăn. Người ở giữa trong tư thế uốn mình hai chân xoãi gần sát đất, hai tay dang rộng nâng một dải lụa với nét mặt ngẩng nhìn lên. Hai bên là hai vũ công, chân trái khép lại, chân phải xoãi bật ra, hai tay công lên nâng dải lụa, tất cả toát lên vẻ say sưa, thành kính trong nghi lễ dâng cúng thần linh.

Các ô khác của đài thờ miêu tả cảnh một tu sĩ năm tĩnh tâm, lần chuỗi hạt dưới một bóng cây, cảnh biểu diễn âm nhạc với người thổi sáo và người vỗ trống, cảnh tu sĩ đang giảng đạo cho tín đồ, cảnh đạo sĩ đang luyện thuốc và chữa bệnh…

 Tượng Skanda và tượng Ganesa trong tư thế đứng, ngồi.

 Còn nữa